Schrijver in Frankrijk

Een literair motief

Column door Caspar Visser ’t Hooft

Als gevolg van de nefaste extreem liberale politiek die op het moment de wereld in zijn greep houdt, blijft voor steeds meer mensen die in het nauw zijn geraakt weinig anders meer over dan de straat. We noemen hen ‘daklozen’, in Frankrijk zijn ze SDF (sans domicile fixe) – kille woorden, die niets dan negatiefs uitdrukken. Goed voor tabellen en statistieken. Woorden die mensen typeren alleen maar door te wijzen op wat ze niet hebben (een dak). Ja, we zijn mijlen ver van de romantische idealisering van de mens die uit de boot van de burgerlijke samenleving is gevallen. De landloper, zwerver, vagebond, clochard met zijn geheim en met zijn stille fierheid. Een thema dat veelvuldig in onze westerse literatuur voorkwam. Ik denk bijvoorbeeld aan een lievelingsboek van mij, ‘Alleen op de wereld’ van Hector Malot (oorspronkelijke titel: Sans famillie). De landloper heet Vitalis, hij trekt door heel Frankrijk, met zijn aapje en zijn hondjes die hij op lokale markten kunstjes laat opvoeren. Hij is schuw, zwijgzaam. De jonge Rémi, die hij onder zijn hoede neemt, ontdekt in hem een wijze, nobele figuur. Tenslotte wordt het geheim ontsluierd: hij was een gevierde operazanger die op een gegeven moment zijn stem was verloren en die zich daarvoor dusdanig schaamde dat hij alles vaarwel had gezegd. De edele zwerver. We zijn die figuur uit het oog verloren. ‘t Is dat we het fenomeen mensen-op-straat enkel in termen van een probleem beschouwen. Hoewel, nee – dat veronderstelt nog een zekere sociale bewogenheid, hoe kil administratief die zich ook mag uitdrukken. En hoe vernederend het op zichzelf al is, rond te lopen met het idee dat de samenleving je enkel als probleemgeval ziet. Nee, nu zijn diegenen die op straat zijn komen te staan domweg losers. Dertig jaar lang extreem liberale hersenspoeling zijn niet voor niets geweest: de algemene tendens is om te vinden dat die mensen-op-straat hun lot aan zichzelf te danken hebben. Ze zijn verantwoordelijk voor hun eigen situatie, ze hebben niet aan de dynamiek van de samenleving, dat wil zeggen de economie, ‘geparticipeerd’ (weer zo’n woord), het zijn losers. Erger veroordeling bestaat niet.

Op de straat

Goed, met die voortdurende crisis van ons zullen die mensen-op-straat nog wel een tijdje op straat blijven verwijlen. Er is grote kans dat er steeds meer bijkomen. Dit kan niet, mag niet. Op alle wijzen, voornamelijk via politiek handelen, via politiek ‘participeren’ (dat is het echte participeren), zullen we ons moeten inzetten om deze misstand te verhelpen. Het onmenselijke, te ver doorgevoerde concurrentiedenken van de extreem liberalen, Walras, Hayek, Friedmann, flitsende Chicago-boys, Wall-street (die andere straat), zal weer plaats moeten maken voor noties als solidariteit en gerechtigheid, iets wat vervolgens concreet gestalte zal moeten krijgen. Goed, maar laten we ondertussen de ‘landloper’ – of straatloper – de vagebond, de zwerver, weer met een aura van romantiek omringen. In de literatuur, de film, de muziek. Niet als iets wat we hem genadig, uit minzaam mededogen, wel willen toevoegen, maar als iets wat er altijd was, maar wat het extreem liberale denken hem door vulgaire beeldvorming heeft willen afnemen. De landloper-met-een-mooi-en-treurig-verleden, de edele vagebond, de zwerver-filosoof – ja, de dingen zijn ook wat we in ze willen zien…

Genealogie van een beeldvorming

In Amerika heeft dit motief nooit veel opgeld gedaan. Het valt me vooral in films op, aan lager wal geraakte mensen worden haast altijd zo voorgesteld dat je bij het zien van hen een lichte walging ondervindt. Ze wonen in stacaravans, in lelijke buitenwijken van lelijke middelgrote steden – binnen één grote bende, lege bierblikjes, asbakken vol peuken – hij heeft ongewassen, half lang haar, onder een vieze basketballpet, blote armen vol tatoeëringen, zij zit doorgezakt op een kapotte bank, gekleed als een hoer, met een verongelijkt mondje. Als ze praten, dan is het schelden. Losers, geen greintje goeds. Beeldvorming! Bij ons was dat tot voor kort anders. Dat komt omdat onze geschiedenis verder terug reikt dan die van Amerika. Amerika was vanaf het begin een meritocratie. Je krijgt wat je verdient, dus als je niets hebt, dan wil dat zeggen dat je het ook niet hebt verdiend. Je bent zelf verantwoordelijk voor de mate van succes die je hebt, heb je geen succes, dan ligt dat aan jezelf (we zijn er weer). Loser! Bij ons, in Europa, hadden we monarchieën, aristocratieën. Dit maakte dat we anders dachten. Een koning, een edelman ben je door je geboorte, niet dankzij je verdienste. Wie het niet is, zal het ook niet worden. Hierdoor werd in onze voorstelling de vorst, de edelman met de glans omgeven van alles wat ver en onbereikbaar is. Een glans van mysterie. Nu is het natuurlijk zo dat sommige mensen door hun manier van in het leven staan op zichzelf al iets geheimzinnigs hebben, denkers, kunstenaars, heiligen. Dit maakte dat men geneigd was hen in de verbeelding met vorsten en edelen gelijk te stellen. Men had het over adel van de geest, zielenadel enzovoort. En net zo min als je het door verdienste kunt verkrijgen, kan dit adeldom je worden afgenomen. Ook niet wanneer je uiterlijk niet meer in staat bent je stand op te houden, je buiten de kringen van je gelijken bent gevallen, je aan lager wal bent geraakt, je de straat op moet. Een personage die in de Engelse literatuur een grote rol speelde, was bonnie prince Charles, de kleinzoon van koning Jacobus II van Engeland, die door zijn zuster en zwager, onze Willem III, van de troon was gestoten. Mensen als Walter Scott en Robert Louis Stevenson maakten van hem een rond dolende ridderfiguur, laatste representant van een voorbije wereld waarin zulke waarden als trouw, onvoorwaardelijk vriendschap en eergevoel nog hoog in het vaandel werden gevoerd, in een tijdperk van oprukkend mercantiel, burgerlijk, knijperig denken en handelen. Denk ook aan het thema van de uit het oog verloren vorstenkinderen. Leven ze nog? De zoon van Lodewijk XVI. Caspar Hauser, was hij de zoon van de groothertog van Baden? Anastasia… Denk aan ‘Prins en bedelknaap’, van de Amerikaan (ja toch!) Mark Twain. Heerlijk kinderboek! – over een koningszoon die voor bedelknaap wordt aangezien, maar die zelfs in de meest benarde omstandigheden iets edel-vorstelijks blijft uitstralen. Enzovoort.

De edele zwerver

Ja, die zwerver die we een bord voorzetten (de periode van het soep uitdelen is weer begonnen) – wie weet, misschien verbergen zijn ongewassen haren, zijn versleten gymschoen, zijn slecht zittende kleren van het Leger des Heils een ‘koningskind’, een edelman, of meer in het algemeen een edel figuur: denker, kunstenaarsziel, heilige. Ja, te nobel voor onze harde werkelijkheid van knijterig egoïsme en concurrentie-tot-op-het-bot. Een loser? Nee, iemand met een mysterie. Een mooi mysterie. Afkomstig uit een ver, geheimzinnig, toverachtig rijk, is nog altijd iets van de glans van dat rijk hem blijven aankleven. Laat dit onze beeldvorming zijn, die trouwens de werkelijkheid – ja, de werkelijkheid meer recht doet dan die andere, die van de vulgaire horde.  Niemand in wie niet een een greintje adel zit. En hoe dan ook, mensen zijn ook wat we in ze willen zien. Ben ik een onverbeterlijke romanticus? Of is dit gewoon een poging om menselijk te zijn?