Schrijver in Frankrijk

Louise Abbema

Column door Caspar Visser ‘t Hooft

Zomaar wat bladerend in een biografie van Marcel Proust kom ik een naam tegen die mij ervan weerhoudt de bladzijde net zo achteloos als alle voorgaande om te slaan. Wat een merkwaardige naam voor een française! – denk ik. Ze wordt genoemd in verband met een bezoek van de nog jonge schrijver aan Sarah Bernardt, die op dat moment in haar lustpaleis op het eiland Belle-Ile verbleef. Hij trof daar de gevierde actrice in gezelschap van haar ‘dame d’honneur’, Louise Abbéma. Abbéma – haal boven de ‘e’ de accent aigu weg, en je krijgt Abbema. En dat klinkt erg Nederlands. Fries zelfs. Voor mij aanleiding voor wat speurwerk, want van die hofdame van Sarah Bernardt had ik nooit eerder gehoord.

Louise Abbéma was in haar tijd een gevierde schilderes, vooral bekend om haar portretten van beroemde persoonlijkheden, onder wie Sarah Bernhardt. Haar stijl was die van de ‘art académique’, haar grote voorbeeld Carolus-Duran. In haar tijd was nog niet iedereen bereid de wereld met de ogen van de impressionisten te aanschouwen, velen hadden nog steeds voorkeur voor de zoetelijke precisie die de schilderijen van een Louise Abbema kenmerken. Laten we eerlijk zijn, ze was geen Monet, Cézanne of Gauguin. En ook naast het werk van sommige vrouwelijke impressionisten van haar tijd – Berthe Morisot, Mary Cassatt – steekt het hare magertjes af. Maar zoals zo vaak bij ondermaatse artiesten was haar renommée evengoed te danken aan haar persoonlijkheid en levenswijze als aan haar kunst. En om in het Parijs van het fin de siècle op te vallen had je beslist van meer excentriciteit te getuigen dan elders nodig was om je te profileren. Wat zouden de Nederlandse voorouders van Louise hebben gedacht als ze van haar mores hadden afgeweten?

De vader van Louise was de vicomte (burggraaf) Emile Abbéma. Hij was getrouwd met een aristocrate met een mooie, goed-Franse naam. De grootvader van Louise was Johan Frederik Abbema. Deze grootvader was in 1773 in Utrecht geboren. De familie Abbema was in het Nederland van de achttiende eeuw tot grote welstand gekomen. Ze trouwden met leden van bekende regentenfamilies (Smissaert, Testas, Van Marselis…), ze bezaten het – nu verdwenen – kasteel Lichtenberg en ze noemden zich ‘heer van Woudenberg’. De band met Frankrijk kwam tot stand door de vestiging van een bankiersfirma in Parijs. Dat was kort voor de Franse revolutie. Een tak van de familie zou er zich blijvend vestigen en dankzij bewezen diensten aan de Franse Staat een adellijke titel verwerven. Abbema werd Abbéma.

Vandaag zouden Sarah Bernhardt en Louise Abbema rustig voor hun lesbische verhouding uit hebben kunnen komen. In hun tijd lag dat anders. Homoseksualiteit was een schande, homoseksueel verkeer een misdaad. Oscar Wilde zou het weten. Van de bijzondere aard van de verhouding tussen de actrice en haar ‘dame d’honneur’, Louise Abbéma, was heel Parijs op de hoogte. Maar de ster van Sarah Bernhard schitterde dusdanig dat men van haar wel wat kon hebben – en wat haar mores en haar ‘smaken’ betrof, die hoorden nu eenmaal bij haar bohémien levensstijl. Men aanvaardde, men sprak erover in bedekte termen, men maakte grapjes. De bekende aristocraat Robert de Montesquiou, die Marcel Proust inspireerde bij de beschrijving van een van de hoofdfiguren van zijn meesterwerk, de baron de Charlus, schreef een dubbelzinnig gedicht waarin hij met Louise Abbéma de draak steekt. De titel is Abîme (‘afgrond’). Haha! Abîme – Abéma… Ik vertaal het gedicht niet. Wel wijs ik op het scabreuze gehalte van de laatste twee verzen. In de plaats van ‘main’ zou men het woord ‘queue’ verwachten. Omdat het rijmt met ‘bleue’. En ‘queue’ betekent niet alleen ‘staart’, het woord verwijst ook naar het mannelijke geslachtsdeel…

Non rien n’est absolu, disait un jour Catulle;
Le vice, qui chez nous, Saphique s’intitule
Et consiste à mettre elle à la place de lui,
A des soirs de relâche et des matins d’ennui
Qui souhaitent parfois de connaître autre chose
Que l’effort sans effet et que l’effet sans cause.
Sapho fut infidèle et Phaon le passeur
Dont l’étreinte n’était pas celle d’une sœur,
La reprit à la douce Attys, à ses compagnes
Qui s’en allaient à deux dans les campagnes.
Abîme, qui depuis des ans a le renom
D’avoir une compagne au lieu d’un compagnon,
Abîme, je vous jure, amis, m’a pris la… main
Et ce geste m’a fait, j’avoue, une peur bleue.

En zie ze daar in hun vuistje lachen, en achter hun waaiers, daar in de Parijse salons! Montesquiou was trouwens zelf een bewoner van ‘Sodome et Gomorrhe’. Ook dat wist iedereen.