Schrijver in Frankrijk

De nacht van Varennes

Column door Caspar Visser ‘t Hooft

Het is een vaste prik om het beeld tegen het geschreven woord uit te spelen. Alles wat beeld is, is slecht en maakt dom. Alles wat woord is loutert en verheft de geest. Een dergelijke tegenoverstelling van beeld en woord is te simplistisch. Het beeld zou geen plaats meer overlaten aan de verbeelding, het woord wel. Dit is niet waar. Alles hangt af van welk beeld, alles hangt ook af van welk woord. Er zijn woorden waarmee je alle lust tot verbeelding bij de mensen kapot maakt. En omdat deze lust tot verbeelding datgene is wat van mensen nu juist mensen maakt, maak je met die woorden ook domweg mensen kapot. Vandaar dat die woorden ‘dooddoeners’ worden genoemd. Ik denk aan woorden die hetzij alles tot de meest rauwe werkelijkheid herleiden, hetzij alles in domme abstracte begrippen onderbrengen: “Goh, je hebt zeker een glaasje te veel in je nek”, “Kortom, je bent een idealist”, enzovoort…

De nacht van Varennes

En je hebt beelden die de verbeelding prikkelen en op gang brengen. Beelden die niet alles tonen. Is het zo dat een camera er altijd om vraagt dat we een gesloten deur voor hem openmaken, een lamp die uit is voor hem aandoen, een hemd dat tot de hals toe is dichtgeknoopt voor hem opentrekken? Nee – niet altijd, niet per se. Als ik denk aan alles wat bij mij de verbeelding heeft aangewakkerd, dan zitten daar naast veel boeken ook een paar mooie films bij. Ik denk in het bijzonder aan de film van Ettore Scola over de vlucht van Lodewijk XVI en Marie Antoinette in het jaar 1791. La nuit de Varennes. Een prachtige film! Het leidmotief is goed gevonden: alles speelt zich af in en om een koets die het rijtuig met het vorstelijke gezin op een zekere afstand volgt. Het rijtuig waarin zich de koning en de koningin met hun kinderen bevinden is een half uur eerder uit Parijs vertrokken, in het holst van de nacht. Hij rolt nu over de grote heerweg richting Metz en Keulen. De bestemming is de Duitse grens. Eenmaal veilig in het buitenland zal de koning daar het leger van de uitgeweken émigrés om zich heen kunnen scharen, om dan vervolgens samen met de troepen van zijn zwager, de Oostenrijkse keizer, Frankrijk binnen te vallen, naar Parijs op te rukken, en daar de revolutie te smoren…

De koning! De koningin!

Met de camera van Ettore Scole volgen wij de belevenissen, en de conversaties van het zestal personen (onder wie Casanova) in de postkoets Parijs-Metz, de eerste postkoets van die dag. Overal waar ze stoppen, om zich te restaureren en om de paarden te vervangen, treffen ze de lokale bevolking in een hoogste staat van opwinding aan. Kort tevoren was een groot zwart rijtuig door het dorp gedaverd. Kippen waren kakelend alle kanten opgestoven, hier was bijna een markstalletje omvergereden, daar waren hele kluiten gedroogde modder tot op de gevels opgespat. De gordijnen voor de ruitjes waren dicht geweest, niemand had kunnen zien wie er in dat grimmige voertuig zaten, maar het gerucht had zich als een lopend vuur verspreid (waar kwam het vandaan?…) De koning! De koningin!

Vorstelijke voetenparen 

En dan het stadje Varennes, in de sombere wouden van de Argonnen (zuidelijke uitloper van de Ardennen). Het is al laat in de avond. De postkoets baant zich met moeite een weg door de volksmenigte die op het plein van het stadje te hoop is gelopen. Voor de passagiers van de postkoets zijn kamers in de enige herberg van Varennes gereserveerd. Wat blijkt wanneer de postkoets het hof van de herberg binnenrijdt? In de herberg zijn alle kamers door de koning en de koningin en hun gevolg bezet. Ja, en hiermee is de bevestiging geleverd: in dat voertuig voor ons, daarin zaten inderdaad Lodewijk XVI en Marie Antoinette. Voor de passagiers van de postkoets (onder wie Casanova) zit er niets anders op dan zich in de gelagkamer te installeren, een ruimte waar het een drukte is van belang: een op en aan lopen van lokale autoriteiten die bij de koning hun opwachting komen maken, van bedienden die erop uit zijn gestuurd om in het stadje benodigdheden te vinden voor het vorstelijke gezin, van revolutionaire onruststokers, die het liefst meteen de hand op de zogenaamde tiran en de gehate Autrichienne komen leggen. Iets wat dan ook spoedig zal gebeuren. Diezelfde nacht nog zullen de koning en de koningin onder dwang naar Parijs worden teruggevoerd. Hun einde kennen we… Maar eerst die onvergetelijke scène. We volgen met de camera van Ettore Scola een persoon die om de een of andere reden bij de koning en zijn gemalin naar binnen wil. De persoon komt niet verder dan halverwege de trap. Er staan te veel nieuwsgierige mensen in de weg. Zijn hoofd bevindt zich net ter hoogte van de overloop. Door een kier onder de dichte deur van een vertrek ziet hij twee voetenparen. Schoenen met gouden gespen onder bolle kuiten in witzijden kousen, schoentjes met hoge hakken die uitsteken onder een wijde fleurige hoepelrok. Deze schoentjes stampvoeten, de onderkant van de rok beweegt. En dan plotseling een rol papier die op de plankenvloer valt. Een stem zegt: Frechheit! De koningin, nadat ze kennis heeft genomen van het bevel tot arrestatie…

Onzichtbaarheid

Er wordt de hele film door over hen gesproken, en op het laatst zie je alleen maar hun voeten. Dat is majesteit, want majesteit zit ‘m eerder in wat je niet ziet dan in wat je wel ziet. Majesteit is majesteit voor zover het appel doet op de verbeelding. Hedendaagse staatshoofden zijn geneigd dit te vergeten. Iemand als president Macron vergist zich danig door zo alom in de media aanwezig te zijn. Er gaat geen dag voorbij, of zijn hoofd van glibberige bankemployé komt wel ergens voorbij. De Fransen mogen dan destijds hun koning hebben onthoofd, ten diepste zijn ze altijd monarchisten gebleven. Van hun presidenten verwachten ze ‘prestance’, een majesteitelijke houding. Giscard, Mitterand, Chirac – hun (betrekkelijk) gezag zat ‘m misschien meer in hun betrekkelijke onzichtbaarheid dan in hun zichtbaarheid. Op die manier prikkelden ze de verbeelding, en iedereen kon in de schijnbaar ‘lege huls’ leggen wat hij of zij wilde. Hier zit paradoxaal genoeg vrijheid. Sarkozy wist dit niet vol te houden. Macron is een tirannieke clown.