Schrijver in Frankrijk

De trein

Column door Caspar Visser ‘t Hooft

Niets zo frustrerend als films vol interessante landschappen, maar waarin deze landschappen enkel een terloopse achtergrond vormen. In de diepte een slingerend stroompje dat door populieren wordt omzoomd, op een heuvel de ruïne van een Middeleeuws kasteel – je zou verwachten dat het spel van de acteurs en de plot van het verhaal op dit typisch Franse natuurschoon waren afgestemd, zodat tussen beide elementen een harmonie zicht- en voelbaar werd. Tevergeefs. Waar mooi, vloeiend Frans op zijn plaats zou zijn geweest, doen de derderangs acteurs, in dure auto’s vol glanzende gadgets, niets dan snauwen. Ze geven uiting aan ‘emoties’. En dat vraagt om ongearticuleerde huilerigheid en schuttingtaal. En wat een banaal verhaal ! Een liefde tussen twee doorsneemensen die hun eigen zelf uniek vinden en die allerlei goedkoop psychologische obstakels verzinnen waar die niet nodig zijn. Een moord – en je denkt : waren al die vulgaire, onsympathieke mensen maar om zeep geholpen, dat was dan tenminste opgeruimd-staat-netjes geweest. Ik denk aan veel films – bioscoopfilms, televisiefilms, televisieseries – te veel, maar niet aan alle films. Een van de mooiste films die ik ken, is The train met Burt Lancaster en Jeanne Moreau. Niet dat de landschappen, die in deze zwart-wit film uit 1964 worden getoond, nu zo bijzonder zijn, wel typisch Frans. Wel zo dat wanneer ik in de trein zit van Parijs naar Straatsburg, bij mij onwillekeurig scènes uit de film voor de geest komen zweven. Vanwege de uitgestrekte leegten buiten, de lage heuvels, de bossen, en de oorden met hun ouderwetse stations waar je doorheen, of langs, snelt. Waarom ? Omdat in The train de omgeving waarin het spannende verhaal zich afspeelt niet alleen onlosmakelijk met de intrige is verbonden, maar het verhaal ook aankleedt. En toch, zo mooi zijn de uitzichten tussen Parijs en Lotharingen nu ook weer niet. Wat is mooi ?…

De oorlog is in een laatste fase beland. De Duitse bezetters staan op het punt de Franse hoofdstad te verlaten. Ze beschikken nog over een beperkte tijd om de doeken van sommige grote Franse meesters (Gauguin, Cézanne, Matisse enzovoort) uit een bekend Parijs museum weg te halen en in goederenwagons te laden met het oog op hun transport naar Duitsland. De conservatrice van het museum neemt contact op met mensen van het ondergrondse verzet, met het verzoek deze kunstroof te verijdelen. De aanvoerder van het troepje verzetsmensen dat op dit verzoek ingaat heet Labiche. De rol wordt gespeeld door Burt Lancaster. Hij zet allerlei listige acties op touw die ervoor zorgen dat de reis van de trein met de waardevolle lading zo lang mogelijk wordt vertraagd. Het gaat erom de geallieerden de kans te bieden de trein tegen te houden voordat hij Duitsland heeft bereikt. Maar dan moeten deze geallieerden er eerst zijn. Een kwestie van dagen. Een van die slimme acties bestaat eruit de trein op een ander spoor te zetten – terug naar Parijs – zonder dat de Duitse soldaten, die in de trein de wacht houden, daar hoogte van krijgen. Hoe je dat voor elkaar krijgt ? Door de naamborden op de stations te verwisselen. De Duitsers denken dat ze het station van Remilly hebben bereikt, maar in werkelijkheid bevinden ze zich alweer op de terugweg, in Montmiral. De mensen van het verzet hebben de borden met Montmiral weggehaald, en daarvoor in de plaats borden met Remilly opgehangen. Uiteindelijk komen de Duitsers achter het bedrog. Er worden wat verzetsmensen neergeschoten. Burt Lancaster weet zich op tijd uit de voeten te maken, hij vindt onderdak bij een caféhoudster (Jeanne Moreau), die wanneer ze door de Duitsers wordt ondervraagd bij hoog en laat volhoudt dat ze de voorvluchtige nooit heeft gezien. Liefde moet wijken voor plicht, Burt Lancaster heeft nu eenmaal voorgenomen de trein koste wat kost te stoppen. De geallieerden zijn tot vlakbij opgerukt. Hun bommenwerpers vliegen kris-kras door het luchtruim. Nu gaat het erom te voorkomen dat ze hun bommen op de trein laten vallen – op de wagons met de kunstschatten. Burt Lancaster en enkele handlangers weten ongezien op de betreffende wagons te klimmen en de daken ervan wit te verven. Dan weten de Engelse piloten welke wagons ze moeten sparen. Enzovoort. Het verhaal eindigt ermee dat Burt Lancaster het weet klaar te spelen de trein te doen ontsporen, zodat hij niet verder kan. De schilderijen zijn gered. Er wordt op de valreep nog wat geschoten, totdat de Duitsers het voor gezien houden en zich overgeven. Vermoeid, half verwond zien we Burt Lancaster langs het spoor weglopen. Alleen. Een held. Zijn beloning bestaat uit wat hij heeft verricht, niet meer, niet minder. Hij zag het als zijn plicht. De film schijnt deels op waarheid te zijn gebaseerd.

En met die trein hebben we door een stukje Frankrijk gereisd : Vaires, Montmirail, Châlons sur Marne (nu Châlons en Champagne), St Ménéhould, Verdun, Metz, Pont-à-Mousson… Het wijde, lege Franrijk. Het Frankrijk van de onaanzienlijke provinciestadjes – onaanzienlijk, maar waar iets is blijven hangen van verleden adel, hartstocht en heroiek. De moed van een warmbloedige en tegelijkertijd gedesillusioneerde Jeanne Moreau, met haar zwoele stem van kettingrookster, is daarvan een laatste echo.