Schrijver in Frankrijk

Enfin ! De biografie van Jef Last !

Column door Rudi Wester

In januari 2021 kwam mijn biografie over Jef Last uit onder de titel Bestaat er een raarder leven dan het mijne? Gelukkig kreeg het overal goede tot zeer goede recensies, al schreven sommige kranten dat ik er ruim dertig jaar over had gedaan. Dat nu is overdreven, al moet ik erbij zeggen dat er heel wat weddenschappen op af zijn gesloten: komt-ie wel of niet? In werkelijkheid werkte ik, als free lance literair criticus voor Vrij Nederland, Trouw en Opzij, eraan van 1986 tot 1991, waarin ik vooral gesprekken met zijn drie dochters, met mede-verzetsmensen en met oude vrienden op band opgenomen heb. Maar toen werd ik (adjunct)directeur van het Literair Vertalingenfonds (nu: Het Letterenfonds), vervolgens directeur van het Institut Néerlandais en ambassaderaad voor culturele zaken aan de Nederlandse ambassade in Parijs, en daarna artistiek directeur om van mijn geboortestad Leeuwarden ‘European Capital of Culture 2018’ te maken. Dat lukte, en ik bleef aan om culturele projecten tussen Valletta, de andere 2018–stad, en Friesland op te zetten. Tot ik op 1 november 2016 besloot mijn baan op te zeggen en de biografie af te maken. Het was nu of nooit.

Waarom Jef Last? In het kort: hij omspande in zijn eentje en door zijn hartstochtelijke strijd in woord en geschrift voor vrijheid en gerechtigheid een eeuw vol onrust en geweld: twee wereldoorlogen, de Depressie, de Spaanse Burgeroorlog, de onafhankelijkheid van Indonesië, de emancipatie van de homoseksueel en Provo in de jaren zestig. Last promoveerde op zestigjarige leeftijd op een hedendaagse Chinese schrijver, met als bijvakken Japans en Indonesisch. Daardoor was hij een culturele bruggenbouwer tussen Oost en West, met zijn beschouwingen over Chinese filosofen en vertalingen van grote Japanse schrijvers. Zijn levendig verslag uit de loopgraven rond Madrid, De Spaanse tragedie, wordt nog altijd vergeleken met Orwells Homage to Catalonia. Hij was leraar op Bali (1950-1953) en adviseur van Soekarno. Onder zijn vrienden telde hij André Gide, Mohammed Hatta, Willem Drees en Willy Brandt. Van vurig socialist evolueerde hij tot aristocratisch humanist, met een tussenstop als communist. Een grillig en niet altijd gemakkelijk mens. Maar altijd integer en trouw aan zijn geweten, zoals naar voren komt in al zijn werk.  

Wat had Jef Last met Frankrijk? Het was vooral Parijs dat hem trok in de jaren dertig. Ondanks de crisis zinderde de Lichtstad van culturele activiteiten. Beroemde schrijvers als Ernest Hemingway, Scott Fitzgerald en Gertrud Stein genoten van dat Parijs. Op politiek gebied streden het Franse proletariaat én de linkse intellectuelen eensgezind tegen rechts-extremisten. Vooraanstaande communistisch angehauchte schrijvers als André Malraux, André Gide en diehard Louis Aragon namen regelmatig deel aan door de USSR gefinancierde schrijverscongressen. Zo ook aan het congres op 23 oktober 1934 van de Association des Ecrivains et Artistes Révolutionaires in het immer verveloze Palais de la Mutualité in het vijfde arrondissement van Parijs, voorgezeten door een verveelde Gide. Jef Last had zojuist een van de gevluchte Duitse joden en kunstenaars, die hij regelmatig voor onderdak naar Parijs bracht, afgeleverd en wachtte vol ongeduld op iemand die hij mee terug kon nemen. Maar plotseling kreeg hij van de CPH, de communistische partij in Nederland waarvan hij sinds 1931 lid was, de opdracht om op het congres te spreken. Last deed dit met veel plezier – hij was een uitmuntende spreker en beheerste veertien talen, waaronder het Frans, vooral omdat hij Gide wilde ontmoeten om hem het boek van zijn vriend Anton de Kom, Wij slaven van Suriname, aan te raden. Gide had eerst totaal geen trek, maar nadat hij de lezing van Jef Last gehoord had, vroeg hij hem bij hem thuis in de 1bis rue Vaneau langs te komen. Een hechte vriendschap ontstond tussen Gide en Last, die dertig jaar in leeftijd verschilden. Het bewijs ervan is te lezen in Andre Gide, Correspondance avec Jef Last, 1934-1950 (Lyon,1985). Het was door deze briefwisseling dat ik aangespoord werd om de biografie van Jef Last te schrijven, omdat ik zijn brieven vaak beter, analytischer en politiek scherper vond dan die van Gide. Was Gide opgetogen over het Verdrag van München? Jef Last zag alleen maar de overwinning van geweld, onrecht en lafheid erin.

Op 1 maart 1938 stapte Jef Last uit de communistische partij omdat de USSR niet de beloofde hulp aan de Spaanse republikeinen geboden had bij de slag om Teruel. André Gide was de enige die hem daarmee feliciteerde. Het partijblad De Waarheid bleef Last zijn hele leven achtervolgen met leugens en smaad. Het andere etiket waar hij veel last van had, was dat van homoseksueel. Vooral in de naoorlogse jaren werd homoseksualiteit verdoemd en het was zelfs strafbar volgens wetsartikel 248 bis, waarin omgang met iemand van hetzelfde geslacht onder de 21 jaar voor vier jaar in de gevangenis kon komen. Het was een discriminatoir artikel, want het gold niet voor hetero’s. In 1948 richtte Last de Shakespeareclub op, de voorloper van het COC. Ook dat was dapper, voor die tijd. Pas een jaar voor zijn dood, in 1971, werd het gesmade wetsartikel afgeschaft. Zijn laatste werken – een vertaling van Franse schrijvers over Victor Hugo, het non-fictieboek Vuurwerk achter de Chinese muur, het kinderboek Tjoebek in het Tijgerbos had hij afgerond, hij begon aan geheugenverlies te lijden en had darmkanker, dus hij vond het wel mooi genoeg geweest. Begin februari 1972 ging hij met ontbloot bovenlijf bij een temperatuur rond het vriespunt in de tuin van het door hem gehate Rosa Spierhuis, een tehuis voor oude kunstenaars, zitten en liep meteen een longontsteking op. En dat was dat. Hij vermaakte zijn lichaam aan de wetenschap want hij wilde geen flauwe praatjes aan zijn kist, die had hij in zijn leven al genoeg gehoord, zei hij.

Jef Last schreef tientallen boeken en honderden artikelen, maar niets is er meer in druk. Dat heeft hij gemeen met Simon Vestdijk. Nederlanders hebben niet veel op met dode schrijvers, in tegenstelling tot Frankrijk. Daarom hoop ik met deze biografie die bijzondere Jef Last weer tot leven gewekt te hebben. Hij verdient het.

.

Rudi Wester studeerde Franse taal- en letterkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ze was literair critica bij Vrij Nederland en Trouw, en redactrice van Hier is …. Adriaan van Dis. Ook was ze directeur van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds (1991-2003) en van het Institut Néerlandais (2003-2009). Van mei 2012 tot eind 2013 was ze artistiek directeur om van haar geboortestad Leeuwarden European Capital of Culture te maken in 2018, hetgeen is gelukt. Ze stelde 18 boeken samen met de beste reisverhalen van Vlaamse en Nederlandse auteurs voor uitgeverij Contact, Frankrijk! (Prometheus, 2004) en Parijs (idem). Ze schreef Beau Berry (Prometheus, 2004), Schrijver in Frankrijk (Contact, 2004), Honderd helden uit de Nederlandse en Vlaamse literatuur (Prometheus 2005, samen met Inez van Eijk) en Vriendinnen van vroeger, vrouwen van nu (Arbeiderspers, 2012). In 2000 is ze onderscheiden als Officier dans l’ Ordre des Arts et des Lettres en in 2001 als Ridder in de orde van Oranje-Nassau. De biografie van Jef Last kwam dit jaar uit: Bestaat er een raarder leven dan het mijne? Jef Last, 1898 – 1972 (Prometheus, € 34, 99)